گروه نرم افزاری آسمان

فصل هجدهم :علوم در انگلستان


I - گذرگاههای ترقی

طبیعی می نمود که انگلستان که در انتقال از مرحلة کشاورزی به مرحلة صنعتی پیشقدم شده بود به آن علومی روی آورد که امکانات علمی به انسان عرضه می داشت، و علوم نظری را به فرانسویها واگذارد. و نیز انتظار می رفت فیلسوفان انگلیسی این عصر، یعنی برک، مالتوس، گادوین، بنتم وپین، مردانی اهل دنیا و علاقه مند به مسائل این جهانی از کار درآیند؛ در اندیشه های خود با مسائل زندة مربوط به اخلاق، مذهب، جمعیت، انقلاب و حکومت سرو کار پیدا کنند؛ و پرواز اندیشه در قلمرو منطق، ماوراءالطبیعه و پدیده شناسی ذهن را به پروفسورهای آلمانی واگذارند.
«انجمن سلطنتی لندن برای توسعة دانش طبیعی» که در سال 1660 بنیان گذارده شده بود اعلام داشت که قصد دارد «دارالعلمی برپا سازد تا آموزش تجربی فیزیک - ریاضی را تشویق کند وتوسعه دهد.» اما این دارالعلم به صورت یک دانشسرای تربیت معلمان دورة متوسطه جهت تعلیم دانش آموزان دبیرستان در رشته های علوم در نیامد؛ بلکه به نحوی توسعه یافت که به صورت باشگاه محدودی با عضویت پنجاه وپنج آقای دانشمند درآمد. این گروه پنجاه وپنج نفری دانشمندان گاه به گاه دور هم گرد می آمدند تا با یکدیگر به مشورت بیشینند؛ کتابخانه ای شامل کتابهای علمی و فلسفی گردآورند؛ جلساتی ترتیب دهند که در آن علاقه مندان خاصی گرد آیند؛ به سخنرانیهای علمی گوش دهند و شاهد تجربیات علمی باشند؛ به کسانی که در رشته های مختلف علمی به کشف یا نکتة بدیعی دست یافته باشند، مدال افتخار را عطا کنند؛ وگاه گاه یک شماره از مجلة رسالات و افاضات فلسفی انتشار دهند. «فلسفه» هنوز علوم را شامل می شد- علومی که یکایک از کنار آن جوانه می زدند و می شکفتند؛ علومی که بتدریج در قلمرو خود فرمولسازی کمی و تجربه های قابل رسیدگی راجایگزین منطق و اصول نظری می ساختند. انجمن سلطنتی مورد بحث، معمولا با برخورداری از کمکهای مالی دولت، برنامه های علمی تحقیقاتی واکتشافی
ت
مختلفی را تنظیم می کرد وبه مرحلة اجرا در می آورد. دولت در سال 1780، قسمتهای وسیع و مجللی را در عمارت سامرست هاوس به انجمن سلطنتی اختصاص داد. انجمن تا سال 1857 در آنجا مستقر بود و در آن سال به عمارت فعلی خود واقع در برلینگتن هاوس واقع در محلة پیکادلی، نقل مکان کرد. سرجوزف بنکس، که از سال 1778 تا 1820 ریاست این انجمن را برعهده داشت، قسمت اعظم ثروت شخصی خویش را در راه ترویج وتوسعة علوم و حمایت وتشویق از دانشمندان مصروف ساخت.
مؤسسة دیگری که از نظر شهرت به پای انجمن سلطنتی نمی رسید ولی هدف از تأسیس آن، توسعة بیشتر آموزش علوم بود، «مؤسسة سلطنتی لندن» نام داشت. این مؤسسه در سال 1800 توسط کنت رامفرد تأسیس شده بود به منظور آنکه «از طریق دایر ساختن دروس مرتبی شامل سخنرانیهای فلسفی و آزمایشهای علمی، کاربرد کشفیات جدید علوم را برای اصلاح و پیشرفت هنرها و صنایع رهبری کند.» این مؤسسه در کنار خیابان البمارل یک سالن وسیع سخنرانی تأسیس کرد و در این سالن، جان دالتن و سرهامفری دیوی در رشتة شیمی، تامس یانگ دربارة ماهیت نور و شیوة انتشار آن، کولریج دربارة ادبیات، و سرادوین لندسیر دربارة هنر سخن می راندند. ضمناً مؤسسات و انجمنهایی علمی با محدودیت تخصصی بیشتر نیز بنیان گذارده شد که از جملة آنها «انجمن لینه»1 را باید نام برد. این انجمن در سال 1802 رسماً به صورت انجمن گیاهشناسی به کار پرداخت. سپس در سال 1807، انجمن جغرافیایی تأسیس یافت. طولی نکشید که یک رشته انجمنهای دیگری در رشته های جانورشناسی، باغداری و باغبانی علمی، شیمی حیوانی وهیئت یکی پس از دیگر بنیان گذارده شد و شروع به فعالیت کرد. شهرهای منچستر و بیرمنگام، راضی و مسرور از اینکه علوم رادر خدمت صنایع به کار گیرند، انجمنهای فلسفی خود را تأسیس کردند و همچنین در شهر بریستول «مؤسسة هوا وگاز» به منظور مطالعه دربارة خواص گازها بنیان گذارده شد. آنگاه آکادمیهایی تأسیس شد تا علوم را برای قاطبة مردم توضیح دهد و تبیین کند. در یکی از همین آکادمیها بود که مایکل فاراده در بیست وپنج سالگی (1816) یک رشته سخنرانیهای علمی ایراد کرد و همین سخنرانیها موجب شد که به مدت نیم قرن شوق تحقیقات و مطالعات در رشتة برق را در مستمعان برانگیخت و زنده نگهداشت. به طور کلی، در آموزشهای علمی، جامعة صنعتگران و کارخانه داران از دانشگاهها فعالتر بودند و پیشتر می راندند، تا بدان جا که بسیاری از پیشرفتهای چشمگیر و برجسته در علوم توسط افراد و به طور مستقل حاصل می شد- افرادی که یا از خود استطاعت مالی داشتند یا از مساعدت مالی دوستان برخوردار می شدند.
دانشمندان بریتانیایی که ریاضیات را به فرانسویان واگذار کرده بودند هم خود را در




<621.jpg>
حکاکی تامس لندسیر از روی طراحی بنجمین آر. هیدن: ویلیام وردزورث (آرشیو بتمان)


1. Linnaean Society ، برگرفته از نام کارل فون لینه (1707-1778)، عالم طبیعیات و طبیب سوئدی که واضع طریقة نامگذاری دوتائی گیاهان و جانوران و از جمله پیشروان رده بندی علمی گیاهان است. ـ م.

رشته های هیئت، زمینشناسی، جغرافیا، فیزیک، وشیمی مصروف و متمرکز ساختند. علم هیئت از حمایت مخصوص وکمکهای مالی خاندان سلطنتی برخوردار بود، زیرا که این دانش از نظر فن دریانوردی وسلطه بر دریاها اهمیتی فراوان داشت. رصدخانة گرینویچ بهترین و پیشرفته ترین تجهیزاتی که تهیة آنها با اعتبار مصوب پارلمنت میسر می شد، در زمان خود عالیترین رصدخانة دنیا به شمار می رفت. جیمزهاتن، دو سال قبل از وفاتش، در سال 1795 اثر خود به نام نظریه ای دربارة زمین را انتشار داد؛ این اثر از کتابهای کلاسیک در رشتة زمینشناسی محسوب می شد. در این کتاب، زندگی کلی و تحولات زمین ما به عنوان فرایندی متناوب و دوره ای تشریح می شود، بدین سان که باران، خاک سطح زمین را می شوید؛ رودخانه ها در نتیجة رسوبات خاک، بالا می آیند یا آن رسوبات را به دریا می برند؛ آبها ورطوبت زمین به شکل بخار به هوا متصاعد می شود و ابرها را تشکیل می دهد، و این ابرها بار دیگر به صورت باران بر سطح زمین فرو می ریزد ... چند سال بعد (1815) دانشمند دیگری به نام ویلیام سمیث، ملقب به ستراتا سمیث1، با انتشار پانزده برگ نقشة بزرگ موسوم به نقشة زمینشناسی انگلیس و ویلز شهرتی فراوان به دست آورد. در این نقشه ها، نشان داده می شد که چینه های زمین به طور منظم به جانب شرق متمایل می شود و این عمل با یک ترتیب بالارونده و آهسته انجام می گیرد تا سرانجام به سطح زمین می رسد ودر آنجا پایان می پذیرد. این نقشه ها همچنین درتوسعة دانش دیرینشناسی از طریق شناسایی و مشخص ساختن چینه ها، با توجه به رسوبات ارگانیک آنها، سهم مؤثری داشت. دولت انگلستان به خاطر آنکه ویلیام سمیث چنان رازهایی را از درون زمین مکشوف ساخته بود در سال 1813 به عنوان پاداش، یک مقرری مادام العمر به میزان 100 لیره در سال در حقش برقرار ساخت. این دانشمند در سال 1839 بدرود حیات گفت.
از سوی دیگر، دریانوردان انگلیسی همچنان به یافتن و مشخص کردن پیچ وخمها، فرورفتگیها و برآمدگیهای خشکیها و دریاها مشغول بودند. در سالهای 1791 تا 1794، جورج ونکوور دریانورد سرشناس انگلیسی، سواحل استرالیا، زلاند جدید، هاوایی واقیانوس آرام را در ناحیة شمال غربی امریکا مساحی و نقشه برداری کرد؛ و وقتی به نقطة آخرین رسید، دور تا دور جزیرة بسیار زیبا و دلکشی را که هم اکنون به نام او موسوم است، با کشتی سیرو سیاحت کرد و همة فرازونشیبهای آن را مشخص ساخت.